Blómlegt mannlíf og keltneskar minjar á Kjalarnesi

Sögufélagið Steini á Kjalarnesi var stofnað snemma árs 2010 af Ásgeiri Harðarsyni sem þá var formaður sóknarnefndar Brautarholtskirkju. Hann fékk góðar undirtektir meðal heimamanna enda Kjalarnesið ríkt af fornminjum og það frá ýmsum tímabilum í sögunni.

Formaður félagsins frá stofnun er Hrefna Sigríður Bjartmarsdóttir þjóðfræðingur, sem segist ekki hafa getað skorast undan beiðni Ásgeirs, stofnanda félagsins, um að taka að sér formennsku. Hrefna er þjóðfræðingur frá Háskóla Íslands og tók hluta námsins við Háskólanum í Edinborg. Hún hefur m.a. sinnt grunnskólakennslu og unnið á nafnfræðisviði Árnastofnunar. „Ég hef áhuga á ýmiss konar þjóðlegum fróðleik, sögu og fornleifafræði og hef haft ánægju af. Ég er fædd og uppalin fyrir norðan en flutti á Kjalarnes árið 1999 ásamt manninum mínum, fjórum börnum og ketti og hef búið hér síðan“.

Í stjórn félagsins auk Hrefnu eru þau Guðlaug H. Kristjánsdóttir ritari, Theodór Theodórsson gjaldkeri, Hrefna S. Bjartmarsdóttir formaður, Bjarni Sighvatsson varaformaður, Sigríður Pétursdóttir meðstjórnandi, Gunnþór Ingason varamaður og Þorbjörn Broddason varamaður.

Til eru ótal sögufélög um allt land, flest kennd við landsfjórðunga eða bæjarfélög, en aðeins eitt félag heitir Sögufélagið Steini. Hvers vegna varð nafnið Steini fyrir valinu?

„Félagið er nefnt eftir Þorsteini Broddasyni, fyrrum kennara við Klébergsskóla. Hann hafði mikinn áhuga á sögu og menningu Kjalarness og var afar vinsæll meðal nemenda og kennara skólans og annarra heimamanna, sem kynntust honum. Það var því reiðarslag fyrir okkur þegar hann féll frá fyrir aldur fram árið 2009. Okkur fannst vel við hæfi að heiðra þennan ágæta mann með því að nefna félagið eftir honum“.

Samkvæmt rituðum heimildum, Landnámu og Kjalnesinga sögu, voru landnámsmenn hér á suðvesturhorni landsins, af keltneskum uppruna, þ.e. komu frá Bretlandseyjum. Hrefna segir að þar séu margar áhugaverðar fornminjar sem vert sé að skoða. „Kjalarnesið á sér nefnilega heilmikla sögu, allt frá landnámi og fram á okkar daga. Má þar nefna örnefni í landi Hofs sem gefa til kynna að þar hafi verið heiðið hof en minjar um það hafa enn ekki fundist. Samkvæmt ofangreindum heimildum bjó þar Helgi bjóla landnámsmaður á Kjalarnesi. Í sömu heimildum er einnig sagt frá kirkju Örlygs gamla. Minjar um hana hafa ekki fundist þrátt fyrir fornleifauppgröft á svæðinu. Líklega hafa tíð skriðuföll í Esju spillt vegsummerkjum eftir hana. Ýmis örnefni bera merki um keltneska landnámsmenn.

Minjar gamalla verbúða eru á nokkrum stöðum hér, sem því miður eru í hættu vegna sjávarágangs. Minjar eru um gömul býli, hjáleigur og gripahús. Í Blikdal eru minjar um selstöðu frá kirkjusetrunum Saurbæ og Brautarholti. Það má nefna hjáleiguna Grund, í landi Esjubergs, sem fór í eyði 1886 vegna skriðufalla. Samnefnt býli reis snemma á sl. öld þar sem Grundarhverfi stendur og hverfið dregur nafn sitt af. Eitt þekktasta býlið er Ártún. Það var notað sem vettvangur sumra af elstu kvikmyndum Íslands, t.d. „Síðasti bærinn í dalnum“ og „Gilitrutt“. Búskapur lagðist af í Ártúni á 6. áratug sl. aldar. Þá er einnig talsvert um minjar frá seinni stríðsárunum. Breski herinn hafði hér hersetu og síðar Bandaríkjamenn. Bækistöðvar þeirra voru einkum í Brautarholti, Arnarholti og Saurbæ,“ segir Hrefna.

Sögufélagið hefur staðið fyrir ýmsum uppákomum og fengið fræðimenn til að halda erindi um efni tengt Kjalarnesi. „Við höfum t.d. haldið „Keltneskt kvöld” þar sem áherslan er á menningu tengda Keltum, þ.e. Írum og Skotum. Við tökum þátt í Kjalarnesdögum sem haldnir eru síðustu helgina í júní. Þá er haldin guðsþjónusta í útialtarinu sem sóknarpresturinn okkar sér um og er samvinnuverkefni sögufélagsins og sóknarnefndar Brautarholtskirkju. Á mannréttindadegi Sameinuðu þjóðanna, þann 10. desember, er haldin samkoma í útialtarinu þar sem hvatt er til réttlætis og friðar í heiminum“.

Sögufélagið Steini hefur á undanförnum árum unnið við að byggja útialtarið á Esjubergi á Kjalarnesi og er verkinu senn að ljúka. „Útialtarið er minnisvarði um fyrstu kristnu kirkju landsins samkvæmt íslenskum ritheimildum. Kirkjan er kennd við Örlyg gamla sem sagt er að hafi siglt hingað frá Suðureyjum við vestanvert Bretland og reist kirkju á Esjubergi, í keltnesk-kristnum sið, um 900. Nú er unnið að fræðsluskilti með upplýsingum um altarið og tilurð þess. Hugmyndin um að reisa minnismerki um fyrstu kristnu kirkju Íslands, er áratuga gömul og lítið varð úr framkvæmdum fyrr en Sögufélagið Steini tók verkefnið upp á sína arma.

Frumteikningu og hugmyndir að gerð og útliti keltnesks altaris setti séra Gunnþór Þ. Ingason fram. Fagteikningar vann Sigurborg Ó. Haraldsdóttir, landslagsarkitekt. Keltneska útialtarið er að lögun eins og keltneskur kross. Á sjálfum altarissteininum stendur svo veglegur keltneskur kros sem Guðni Ársæll Indriðason smíðaði. Stjórn sögufélagsins aflaði fjár og sá um framkvæmdina. Síðustu ár hefur geysimikil sjálfboðavinna stjórnar sögufélagsins og fleiri velunnara þess  farið í að reisa altarið en það er nýtt fyrir kristið helgihald hvers konar. Það er öllum opið til ýmiss konar menningarviðburða, íhugunar, giftinga, skírna og sem áningarstaður ferðafólks en frá útialtarinu er gönguleið á Esjuna. Öllum er velkomið að skoða altarið og njóta náttúrunnar á Esjubergi“.

Sögufélagið Steini hefur unnið að gerð fræðsluskilta um sögu, menningu og þjóðhætti á Kjalarnesi, um fuglalíf og jarðfræði Esju og boðið hefur verið upp á örnefnagöngu í Esjuhlíðum, svo eitthvað sé nefnt. Á Facebooksíðu félagsins má fylgjast með því sem er efst á baugi en vefsíða sögufélagsins er í smíðum.  

Hrefna er ánægð á Kjalarnesi, segir mannlíf blómlegt nú eins og fyrr á öldum. „Náttúran býður upp á mikla útivistarmöguleika, við höfum fjöruna og fjallið Esju. Hér er eitthvað fyrir alla, merkileg saga, útivistarsvæði fyrir börnin og allt áhugasamt útivistarfólk. Félagslíf blómstrar. Hér er elsti grunnskóli Reykjavíkur, vígður 1929. Á Kjalarnesi er fjölbreytt mannlíf og hér búa margir íbúar sem koma frá ýmsum löndum. Þegar Covid gengur yfir höfum við í sögufélaginu  áhuga á að kynna okkur betur menningu og siði þessara þjóða.“