Nagladekkjanotkun er lang veigamesti þátturinn í myndun svifryks frá umferð á höfuðborgarsvæðinu. Draga þarf úr nagladekkjanotkun á miðjum vetri úr 46% niður í 15%. Þetta kemur fram í rannsókn Brian C. Barr, meistaranema við jarðvísindadeild, Háskóla en verkefnastjóri var Hrund Ó. Andradóttir, prófessor, umhverfis- og byggingarverkfræðideild.
Alþjóðlega heilbrigðismálastofnunin telur að loftmengun sé mesta umhverfisógnin við heilsu almennings og dragi 7 milljón manns ótímabært til dauða á hverju ári. Loftmengunin sem veldur einna mestri áhættu fyrir lýðheilsu á Íslandi er svifryk. Uppruni svifryks er að hluta til frá ökutækjum, annars vegar beinn útblástur og hins vegar vegna slits malbiks vegna nagladekkja og bremsa ökutækjanna sjálfra. Svifrykið sest til á yfirborði gatna og nágrenni þeirra, þyrlast upp og flyst til eftir veðurfars- og gatnaskilyrðum.
Markmið verkefnisins Losun svifryks frá gatnakerfinu á höfuðborgarsvæðinu var tvíþætt:
- Annars vegar að leggja mat á ferla sem ýta undir að uppsafnað ryk vegna gatna-, dekkja- og bremsuborðaslits losni í andrúsmloft, þar sem það getur valdið hættu heilsu manna.
- Hins vegar að leggja mat á skilvirkni mismunandi mótvægisaðgerða til að ná langtíma markmiði íslenskra stjórnvalda um að fækka árlegum fjölda daga þar sem svifryk fer yfir skilgreind heilsufarsmörk af völdum umferðar úr 7-20 skiptum niður í núll skipti fyrir árslok 2029. Til þess að ná þessum verkefnum var notast við NORTRIP líkanið.
Nagladekk vega þyngst
Á Norðurlöndum hefur verið þróað NORTRIP (NOn-exhaust Road TRaffic Induced Particle emission) líkanið til að spá fyrir um hlut svifryks í andrúmslofti vegna bílaumferðar með því að líkja eftir ferlum gatnasvifryks. Líkanið má einnig nýta við ákvarðanatöku mótvægisaðgerða til að lágmarka hlut svifryks í andrúmslofti.
Verkefnið var unnið á tímabilinu 1. ágúst 2019 til 1. júlí 2020. Tekin voru saman gögn um veðurfar, magn umferðar, samsetningu umferðar og ástand götuyfirborðs við Kauptún í Garðabæ á tímabilinu október 2017 til apríl 2018. NORTRIP líkanið var sannreynt með því að bera niðurstöður hermana við mæld gildi við Grensásveg í Reykjavík. Næmni líkansins fyrir veðurbreytum, umferðarþunga, nagladekkjanotkun og götuþjónustu var kannað með því að breyta inntaksstikum líkansins. Þá voru keyrðar mismunandi sviðsmyndir fyrir aðgerðum til að draga úr götusvifryki.
Næmnigreining gefur til kynna að nagladekkjanotkun er lang veigamesti þátturinn í myndun svifryks frá umferð á höfuðborgarsvæðinu. Aðrir áhrifavaldar eru tegund vegyfirborðs, umferðarmagn, umferðarhraði og vegþjónusta, eins og söltun og skolun.
Hvernig náum við árangri?
NORTRIP líkanið gefur vísbendingar um hversu mikið þarf til að ná langtímmarkmiði íslenskra stjórnvalda um að enginn dagur fari yfir skilgreind heilsufarsmörk fyrir svifryk af völdum umferðar. Ef gert er ráð fyrir núverandi umferð, gefur líkanið til kynna að draga þurfi úr nagladekkjanotkun á miðjum vetri úr 46% niður í 15%.
- Róttæk skammtímaaðgerð væri að banna notkun alla bíla sem enda á sléttri (eða odda) tölu á gráum dögum og þannig minnka umferð um helming. Ef að auki hámarkshraði væri lækkaður um 15 km/klst þá spáir líkanið fyrir helmingslækkun á styrk svifryks á gráum dögum.
- Önnur aðgerð væri að bleyta götur á þurrkatíma sem ásamt þess að draga úr umferð um 10% myndi lækka styrkleika svifryks um 35%. Hafa þarf þó í huga að líkanið hefur að svo stöddu ekki getu til að meta áhrif annarrar rykbindingar en að bleyta götur. Meðan þessar tvær aðgerðir lækka verulega styrkleika svifryks í lofti, þá nægja þær ekki til að eyða gráum dögum. Því þarf auk þess langtímaaðgerðir eins og að draga úr fjölda bíla um 15% og hlutfalli bíla á nagladekkjum niður í 20%.
Skýrslan var unnin af Brian C. Barr, meistaranemanda við Jarðvísindadeild Háskóla Íslands en verkefnastjóri var Hrund Ó. Andradóttir, prófessor við umhverfis- og byggingaverkfræðideild HÍ. Verkefnið fékk styrk úr Rannsóknarsjóði Vegagerðarinnar.